Krajowy wykaz zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem

Nowa wersja krajowego wykazu

Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów zakończył tworzenie  nowej  aplikacji Krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. Powodem modernizacji były m.in. znaczne spowolnienie działania sytemu, trudności z przetwarzaniem danych, oraz uwagi użytkowników dotyczące wyglądu funkcjonującego  w Internecie  od  lipca 2005 r. wykazu ( https://skradzionezabytki.pl ).

Nowe oprogramowanie daje możliwość skorzystania z dwóch sposobów wyszukiwania: uproszczonego i precyzyjnego. Po określeniu kryteriów właściwych dla wybranego sposobu wyszukiwania, użytkownik otrzymuje wyniki niemal natychmiast.  Zmienił się wygląd raportu  będącego wynikiem wyszukiwania. Rezultat wyszukiwania otrzymujemy w formie listy wybranych kart, ale istnieje również możliwość przeglądania wyników w układzie tabeli. Użytkownik  może wybrać opcję, która jest dla niego wygodniejsza. Kliknięcie  kursorem na numer karty uruchamia jej podgląd, który wyświetla zestawienie wszystkich niepustych pól do których użytkownik ma uprawnienia. Natomiast kliknięcie na miniaturę zdjęcia uruchamia galerię i pozwala na przeglądanie wszystkich dołączonych do karty zdjęć.  Istnieje możliwość wygodnego drukowania lub pobrania w formie dokumentu elektronicznego (PDF)  zarówno listy wyników jak i podglądu karty.Warto przy  tej okazji zwrócić uwagę na podwójną numerację kart. Podstawowym numerem jest nowy numer karty nadawany przez system i zgodny z kolejnością wprowadzania rekordów do bazy. Dla kart powstałych przed modernizacją wykazu zachowana została ich dawna numeracja używana w publikowanych wcześniej, przede wszystkim w czasopiśmie Cenne, bezcenne, utracone ale okresowo również na innych łamach, katalogach strat. Katalogi te służące upowszechnianiu informacji o poszukiwanych zabytkach i dziełach sztuki, były i są tworzone w oparciu o zasoby krajowego wykazu.   Zmienił się sposób rejestracji do systemu w którym kluczową rolę spełnia adres e-mail użytkownika na który system po utworzeniu nowego konta wysyła powiadomienie z linkiem do aktywacji konta. W przypadku zapomnienia lub wygaśnięcia hasła, można skorzystać z pomocy klikając na stronie logowania przycisk „ zapomniałem hasła”- na podany adres e-mail zostanie wysłany  link do ekranu „resetowanie hasła”, gdzie użytkownik może wprowadzić nowe hasło. Duże zmiany objęły sferę obsługi systemu przez administrujących wykazem. Udogodnienia dotyczą przede wszystkim wprowadzania nowych kart do systemu – co skutkuje oszczędnością czasu i poprawą komfortu pracy z wykazem. Bez zmian pozostały poziomy dostępu do danych.

W swej obecnej formie Krajowy wykaz nadal pozostaje  narzędziem służącym Policji, Służbie Celnej i Straży Granicznej do prowadzenia poszukiwań i identyfikacji utraconych dóbr kultury. Jako baza ogólnie dostępna daje również innym osobom możliwość sprawdzenia, czy dany przedmiot nie jest poszukiwany, a w konsekwencji, w dużej mierze pozwala uniknąć obrotu skradzionymi dobrami kultury. To niezwykle użyteczne narzędzie dla antykwariuszy, domów aukcyjnych i ich klientów – wszystkich uczestników rynku antykwarycznego.

Straty zabytków, celem ujęcia w  wykazie, zgłaszane są do Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów przez Policję, Służbę Celną, Straż Graniczną, Wojewódzkie Urzędy Ochrony Zabytków i ich delegatury, muzea, a także przez osoby prywatne i instytucje będące właścicielami lub zarządcami zabytków. Warunkiem rejestracji jest wcześniejsze zgłoszenie przestępstwa organom ścigania i dostarczenie kopii tego zgłoszenia oraz danych umożliwiających identyfikację utraconych zabytków (zdjęcia, podstawowe wymiary, opis).

Na podstawie danych zawartych w wykazie można nie tylko ustalić, jakie zabytki są utracone i poszukiwane. Można również wskazać strukturę zagrożonych obiektów i osób, a co za tym idzie kierować  działania prewencyjne do najbardziej zagrożonych miejsc. Straty, jakie ponoszą w wyniku kradzieży właściciele prywatnych kolekcji i obiektów sakralnych stanowią prawie 70% zawartości katalogu.  Największym problemem jest tu słaba dokumentacja opisowa i fotograficzna utraconych przedmiotów. To, czym dysponują właściciele zabytków jest w wielu przypadkach niewystarczające. Dotyczy to szczególnie prywatnych kolekcjonerów, od których otrzymujemy często jako dokumentację fotograficzną zdjęcia rodzinne, na których poszukiwane zabytki stanowią tylko niewielkie fragmenty fotografii. Niekompletną dokumentację otrzymujemy również z obiektów sakralnych. Dotyczy to w szczególności sytuacji, w których kradzione są niewielkie detale dekoracji rzeźbiarskiej ołtarzy czy ambon, a posiadane fotografie obejmują całe, nierzadko bardzo duże zabytki.  Dobra dokumentacja fotograficzna i opisowa, umożliwiająca precyzyjną i jednoznaczną identyfikację skradzionych zabytków przekazywana jest najczęściej przez służby ochrony zabytków – wtedy, gdy zabytek miał założoną kartę ewidencyjną, bądź wtedy, gdy kradzież wydarzyła się w muzeum.

By poprawić tę sytuację powstał program Bezpieczne zbiory, bezpieczne kolekcje (http://www.bezpiecznezbiory.eu), który proponuje ujednolicony sposób opisu dzieła sztuki, czy wytworu kultury materialnej o wartości estetycznej, historycznej czy naukowej.

Krajowy wykaz zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem zawiera obecnie ponad 10 000  kart. Wśród utraconych zabytków dominuje malarstwo –3 407 pozycji i rzeźba – 1 595. Dzięki informacjom zgromadzonym w krajowym wykazie zidentyfikowano i odzyskano wiele skradzionych zabytków. Co ciekawe obiekty odnajdują się nawet po wielu latach.

Historia krajowego wykazu

W lipcu 2005 r. Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych na stronach internetowych www.oozp.pl udostępnił bazę danych krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. Prace nad tworzeniem katalogu gromadzącego dane o utraconych dobrach kultury rozpoczęto w końcu lat osiemdziesiątych. Początkowo zbierano dane o zabytkach utraconych z muzeów. Kwerenda objęła wszystkie polskie muzea i uwzględniła straty powstałe w wyniku kradzieży i zaginięć po roku 1970. Informacje gromadzone były w formie kart ewidencyjnych. Od 1992 r. wraz z powstaniem pierwszej komputerowej wersji bazy danych do katalogu skradzionych i zaginionych dóbr kultury na bieżąco wprowadzane były także straty, jakie ponosiły w kolejnych latach obiekty sakralne, biblioteki, prywatni kolekcjonerzy i inne instytucje.

Ilustracja 1. Wydruk przykładowej karty z krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem.

W celu  upowszechnienia informacji o poszukiwanych dobrach kultury  w 1988 r. po raz pierwszy w formie książkowej został wydany Katalog skradzionych i zaginionych dóbr kultury.  W latach 1993 -1995 informacje o utraconych dobrach kultury publikowane były w dziale Dobra Utracone miesięcznika Spotkania z Zabytkami. Od 1997 roku Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych  wydawał własny periodyk Cenne, bezcenne, utracone, w którym  obszerną rubrykę zajmuje tworzony na bieżąco Katalog Strat.

Inną formą upowszechniania informacji o poszukiwanych zabytkach i dziełach sztuki było rozprowadzanie wersji dystrybucyjnej  ( bez danych osobowych i adresowych) na płytach CD.  Chcąc dotrzeć do jak najszerszego kręgu odbiorców zaczęto rozważać możliwość umieszczenia informacji  z bazy katalogu w Internecie. Przez czas jakiś funkcjonowała na stronach Ośrodka www.icons.pl ( obecnie www.ookz.com.pl) galeria prezentująca poszukiwane dzieła malarstwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego. Jednak uruchomienie aktywnej bazy katalogu strat stało się możliwe dopiero dzięki nowej ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami obowiązującej od jesieni 2003 r. W art. 23 znalazł się tam zapis o tym, że Generalny Konserwator Zabytków prowadzi w formie zbioru kart informacyjnych, krajowy wykaz zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. W związku z decyzją Ministra Kultury powierzającą, na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków ( na podstawie art. 96 ust.1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami), z dniem 1 września 2004 roku, Ośrodkowi Ochrony Zbiorów Publicznych prowadzenie tego wykazu, zaistniała konieczność modernizacji istniejącej dotychczas bazy katalogu skradzionych i zaginionych dóbr kultury. Dzięki niej możliwe stało się, poszerzenie zasobów istniejącego katalogu o informacje dotyczące zabytków zabezpieczanych przez Służbę Celną i Straż Graniczną. Najważniejszą jednak zmianą związaną z prowadzeniem krajowego wykazu  skradzionych lub nielegalnie wywiezionych zabytków jest wykonanie zupełnie nowego oprogramowania dotychczasowego katalogu, umożliwiającego korzystanie z programu każdemu, kto ma dostęp do Internetu.

Na podstawie danych zawartych w katalogu można nie tylko ustalić, jakie zabytki są utracone i poszukiwane. Można również wskazać strukturę zagrożonych obiektów i osób, a co za tym idzie koncentrować działania prewencyjne na najbardziej zagrożonych miejscach. Do nich należą przede wszystkim prywatni kolekcjonerzy i zbieracze oraz obiekty sakralne wszystkich związków wyznaniowych. Straty, jakie ponoszą w wyniku kradzieży te dwie kategorie właścicieli zabytków stanowią prawie 70% zawartości katalogu.

Straty dzieł sztuki i zabytków zgłaszane są do Ośrodka Ochrony Zbiorów Publicznych przez policję, służby konserwatorskie, muzea, a także przez osoby prywatne i instytucje będące właścicielami lub zarządcami zabytków. Największym problemem jest tu słaba dokumentacja opisowa i fotograficzna utraconych przedmiotów. To, czym dysponują właściciele zabytków jest w wielu przypadkach niewystarczające. Dotyczy to szczególnie prywatnych kolekcjonerów, od których otrzymujemy często jako dokumentację fotograficzną zdjęcia rodzinne, na których poszukiwane zabytki stanowią tylko niewielkie fragmenty fotografii. Niekompletną dokumentację otrzymujemy również z obiektów sakralnych. Dotyczy to w szczególności sytuacji, w których kradzione są niewielkie detale architektoniczne z wystrojów ołtarzy czy ambon, a posiadane fotografie obejmują całe, nierzadko bardzo duże zabytki. Dobra dokumentacja fotograficzna, umożliwiająca precyzyjną i jednoznaczną identyfikację skradzionych zabytków przekazywana jest najczęściej przez służby ochrony zabytków – wtedy, gdy zabytek był wpisany do rejestru zabytków, bądź wtedy, gdy poszkodowanymi są muzea.