Straty muzealiów w latach 2015-2018

W 2013 roku Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, w porozumieniu z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, zainicjował projekt pod nazwą Statystyka muzeów, którego celem jest gromadzenie maksymalnie szerokiej wiedzy na temat stanu polskiego muzealnictwa. Projekt poza monitorowaniem aktywności muzeów w sferze edukacyjno-wystawienniczej, skupia się na innych ważnych aspektach związanych z funkcjonowaniem tego typu instytucji, w tym na kwestiach bezpieczeństwa ludzi i zbiorów. Stan zabezpieczenia technicznego, sposób wykonywania ochrony fizycznej w muzeum oraz wielkość poniesionych strat na skutek czynów przestępczych czy sytuacji kryzysowych, to tylko niektóre zagadnienia będące przedmiotem badań.

Z roku na rok udział jednostek muzealnych w projekcie jest coraz powszechniejszy. W 2015 roku ankietę wypełniło 197 placówek (335 –z oddziałami). Cztery lata później uczestników projektu było już 260 (z oddziałami 494). Udział państwowych instytucji kultury w początkowej fazie projektu wahał się między 76 a 86 procent, by w 2018 osiągnąć 100 procentowe uczestnictwo. W przypadku samorządowych instytucji kultury , najliczniej reprezentowanej grupy, to uczestnictwo wynosiło około 50 procent z niewielką tendencję wzrostową. Natomiast znikome zainteresowanie badaniem wykazują muzea prowadzone przez osoby fizyczne (w 2018 – 4%), choć sama grupa należy do najliczniejszych, tuż po muzeach samorządowych (wykres 2).

W ramach projektu prowadzone są badania dotyczące strat muzealnych ponoszonych w wyniku kradzieży, zaginięć, zniszczeń, pożarów i innych zdarzeń. Średnio na pytania dotyczące strat muzealnych ponoszonych w wyniku kradzieży, zaginięć, zniszczeń, pożarów i innych zdarzeń twierdząco odpowiada kilkanaście muzeów. W zdecydowanej większości są to muzea samorządowe i państwowe. Inne grupy właścicielskie są mało reprezentatywne (wykres 2), stąd dalsza analiza dotyczyć będzie przede wszystkim jednostek państwowych i samorządowych.

W latach 2015-2018 łącznie odnotowano 2768 braków. Do najczęściej zgłaszanych powodów utraty zbiorów należą: zaginięcia (1461), kradzieże (717) i zniszczenia (250). Dane za poszczególne lata prezentuje wykres nr 4. Do kategorii zaginięć najczęściej kwalifikuje się obiekty, których brak stwierdzono podczas cyklicznie (co pięć lub dziesięć lat) przeprowadzanych kontrolach zgodności dokumentacji ewidencyjnej ze stanem faktycznym (Dz.U. 2004 nr 202 poz. 2073 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach, par. 3 pkt 6).

Z powodu trudności w ustaleniu czasu i okoliczności utraty pojęcie „zaginięcie” może mieścić w sobie wiele potencjalnych przyczyn: od kradzieży po pracownicze zagarnięcie mienia. Do tej kategorii mogą należeć również nie odnotowane przez pracowników muzeum celowe lub niezawinione zniszczenia (np. wynikające z procesu destrukcji obiektu pod wpływem niekorzystnych warunków przechowywania, upływającego czasu, kruchości materiału, nieostrożnego obchodzenia się).

Kolejny wykres prezentuje rozkład strat w podziale na kategorie zbiorów. Do najbardziej zagrożonych kategorii należą: archeologia i etnografia, w których do utraty dochodzi prawie co roku. Taka sytuacja z pewnością wynika z charakteru obu kategorii, które w swoich zbiorach zawierają dużą liczbę przedmiotów podatnych na zniszczenie. Spośród kategorii o znacznych stratach należy wskazać również zbiory numizmatyczne, techniczne i sztukę.

Podsumowanie

Z dotychczasowych badań wynika, że liczba jednostek, które zgłaszają braki muzealne waha się roku od 6,5 % do 9,6%. Większość strat wykrywana jest podczas przeprowadzanych kontroli inwentarzowych. Oznacza to, że nieznane są okoliczności, przyczyny i czas utraty muzealiów. Najwięcej zbiorów ginie lub ulega zniszczeniu w następujących kategoriach: archeologii, etnografia, numizmatyka, technika i sztuka. Tylko niewielką liczbę obiektów udaje się odzyskać. Nakłada się to kilka przyczyn:

• zbyt długi czas od wykrycia kradzieży lub brak wiedzy o utracie,
• brak wiedzy czy doszło do kradzieży czy zniszczenia obiektu,
• brak podstawowej wiedzy o okolicznościach utraty (w jakim czasie doszło do utraty, jak działał sprawca, czy mogło dojść do pracowniczego zawłaszczenia mienia, itd.),
• niekompletna dokumentacja obiektu( brak fotografii lub jej słaba jakość, brak w opisie wymiarów, znaków szczególnych itd.),
• brak charakterystycznych cech przedmiotu, jego powtarzalność.

Działania, które mogłyby mieć wpływ na większy odsetek odzyskiwania utraconych muzealiów, to przede wszystkim:

• dokładna kontrola stanu liczebnego muzealiów na ekspozycjach,
• zgłaszanie ujawnionych braków najszybciej jak to możliwe organom ścigania,
• zgłaszanie dobrze udokumentowanych strat do krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem.

Opóźnione wykrycie straty muzealiów utrudnia lub uniemożliwia poznanie okoliczności utraty, ustalenie sprawcy, a w dalszej konsekwencji rzutuje na skuteczność dochodzenia prowadzonego przez organy ścigania.